Volkanizma ve Türkiye’de Etkileri

Volkanizma; magmanın yerin derinliklerinden hareket ederek yer kabuğunun zayıf, çatlak ya da kırık yerlerinden yer yüzüne çıkması veya yerkabuğu derinlikleri içinde soğuması olayına volkanizma denir.

Derinlik ve yüzey volkanizması olmak üzere ikiye ayrılır.

1) DERINLIK VOLKANIZMASI

Yer kabuğunun derinlerinde magmanın soğuması olayıdır. Bunun sonucunda batolit, dayk, lakolit, sill gibi değişik şekiller oluşturur. Bu şekiller dış kuvvetlerin üstteki tabakları aşındırması sonucu yüzeye çıkabilirler.

Lakolit: Magmanın bir kırık bir damar aracılığıyla tabakalar içerisine sokulması neticesinde oluşan mantara benzer volkanik şekillerdir.

Dayk: Magmanın tabakaları dikine keserek damar şeklinde soğumasıyla oluşan volkanik şekillerdir.

Batolit: Magmanın yer kabuğu içinde çok geniş alanlarda yavaş yavaş soğumasıyla oluşan kubbe biçimindeki volkanik şekillerdir.

Sill: Magmanın tortul tabakalar arasına sokulup katılaşması sonucu oluşan volkanik şekillerdir.

2) YÜZEY VOLKANIZMASI

Magmanın yer kabuğundaki kırık hatları boyunca yer yüzüne çıkarak soğumasıyla yüzey volkanizma oluşur. Yeryüzünün şekillenmesinde derinlik volkanizması göre daha fazla etkilidir. Volkanik püskürmelerle yüzeye çıkan maddeler katı, sıvı, gaz halindedir.

Volkandan sıvı halde çıkan maddelere lav denir. Volkandan çıkan katı malzemelerden, boyutları 1 cm küçük olanlara volkan külü, 1 cm’den büyük olanlara lapilli, daha büyük olanlarına ise volkan bombası adı verilir. Volkan küllerinin çimentolaşmasıyla hafif yumuşak, çok gözenekli volkanik taşlar tüf tabakalarını oluşturur.  Gazların çoğu ise su buharı , CO2 ve kükürtdioksittir.

Volkanik malzemelerin üst üste birikmesiyle oluşan yanardağların tepe kısmındaki baca çukurluğuna krater denir. Volkanın tepe kısmının çökmesi ya  da patlayarak parçalanmasıyla oluşan daha geniş çukurlara kaldera denir. Volkanik arazilerde yer altında bulunan gazların büyük bir basınçla patlaması sonucu oluşan çukurlara maar denir.

VOLKAN ŞEKİLLERİ

Volkanların püskürttüğü malzemeler ve çıkan lavların akış özelliklerine bağlı olarak çeşitli volkan şekilleri orta çıkmıştır.

1) KALKAN VOLKANLARI (BAZİK)

Lavların akıcılığı fazla (bazik karakterli) ise yükseltisi az olan yayvan görünüşlü volkan konisi oluşur. Bunlara kalkan veya plato volkanlar denir. Hawaii ve İzlanda adalarında bu şekilde oluşmuş volkanlar yaygındır.
Türkiye’de ise Diyarbakır’daki Karacadağ volkan dağı bu şekilde oluşmuştur.

2) TABAKALI VOLKANLAR (STRATO)

Lav ve tüf katmanlarının üst üste birikmesiyle oluşurlar. Yeryüzünün en büyük volkan dağları, tabakalı volkanlardır.
Japonya’daki Fuji, Filipinler’deki Mayon, Türkiye’deki Ağrı Dağı bu tür dağlara örnektir.

3) TÜF KONİLERİ (PİROKLASTİK)

Volkanlardan çıkan kül, kum ve çakıl gibi katı maddelerin (proklastik malzemeler) birikmesiyle oluşan küçük konilerdir. Ör; Kula Volkanları (Manisa) ve Meke Tuzlası (Konya)

Volkanik Alanların Ekonomiye Katkıları

• Kurşun, manganez, krom, çinko, pirit gibi metal maden yatakları oluşmuştur.
• Volkanik sahalarda verimli topraklar oluşur. Bu nedenle tehlikeli olmasına rağmen buralarda nüfus yoğundur.
• Jeotermal enerji potansiyelini arttırır.
• Turizm sektörüne (sağlık turizmi) önemli katkılar sağlar

VOLKANLARIN YERYÜZÜNDE DAĞILIŞI

Dünyada volkanik alanların dağılışı ile levha sınırları arasında paralellik söz konusudur. Dünyadaki volkanik alanların büyük bir kısmı sönmüş durumdadır. Buna rağmen dünya üzerinde 500’den fazla aktif (etkin) volkan bulunmaktadır.

Yeryüzündeki volkanik bölgeler üç büyük kuşakta görülmektedir. Büyük okyanus çevresi, Alp Himalaya ve Atlas Okyanusu Ortası deprem kuşaklarıdır.

Dünya üzerinde yer alan aktif volkanların 350 tanesi büyük okyanus çevresindedir. Bu nedenle buraya “Pasifik Ateş Çemberi” denilmiştir. Diğerleri ise Atlas Okyanusu’nun orta kesimi, Akdeniz çevresi, Doğu Afrika, Alp-Himalaya kuşağı ve Güneydoğu Asya adalarında yer almaktadır.

Dünyada en çok bilinen 3 volkanik yanardağ;

• Fuji (Japonya)
• Etna (İtalya)
• Surtsey (İzlanda)

TÜRKİYE’DE VOLKANİZMA

Türkiye’de aktif volkanik yanardağ yoktur.

Türkiye’deki volkanik alanların başlıcaları
• Doğu Anadolu (en fazla)
• İç Anadolu
• Güneydoğu Anadolu,
• Batı Anadolu’da yer almaktadır.

• Doğu Anadolu’da: Büyük Ağrı, Küçük Ağrı, Tendürek, Süphan, Nemrut Dağlarıdır.
• İç Anadolu’da: Erciyes, Melendiz, Hasandağ, Karacağ ve karadağdır.
• Güneydoğu Anadolu’da: Karacadağ
• Ege Bölgesinde Kula volkanları

Daha fazlası için tıklayınız. (derscografya.com/turkiyenin-daglari/#3_Turkiye8216nin_Volkanik_Daglar)

Volkanizma ve Türkiye’ de Etkileri Ders Notları PDF İndir