Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Akarsuların oluşturduğu yer şekillerine geçmeden önce akarsular ile alakalı bazı terimleri öğrenelim. Akarsular; belli bir yatak içerisinde eğim doğrultusunda akan sulara denir. Akarsuyun doğduğu yere kaynak, içerisinde aktığı çukurluğa yatak (çığır), denize veya göle döküldüğü yere ağız adı verilir.

Akarsularda Aşındırma

Akarsuların içinden aktığı yatağı kazarak koparması olayına akarsu aşındırması denir. Akarsular akışa geçtikleri yatak içinde iki şekilde aşındırma yaparlar.

1) Kimyasal Aşındırma: Akarsuların kolay aşınabilen kimyasal tortul kayaçların bulunduğu alanlarda eriterek yaptığı aşındırmadır. Doğada yaygın olmayan bir aşındırma şeklidir.

2) Fiziksel (Mekanik) Aşındırma: Akarsuyun özellikle eğimin fazla olduğu yerlerde kazandığı güçle yatağı içinde ve çevresinde kırma, koparma şeklindeki aşındırmadır. Akarsular daha çok fiziksel (mekanik) aşındırma yaparak yeryüzünü şekillendirir. Fiziksel aşındırma

• Su miktarına
• Yatak eğimine
• Akış hızına
• Arazinin jeolojik yapısına
• Bitki örtüsüne
• Akarsu rejimine bağlı olarak değişiklik gösterir.

Akarsuyun fiziksel aşındırması üç şekilde gerçekleşir.

a) Derine Aşındırma: Akarsu kaide seviyesine ulaşmak için derine doğru aşındırma yapar. Derine aşındırma eğimin fazla olduğu yerlerde daha fazladır.

b) Yana Aşındırma: Akarsuyun yanlara çarparak yaptığı aşındırmadır. Eğimin azaldığı yerlerde yana aşındırma daha fazladır.

c) Geriye Aşındırma: Akarsuyun ağız kesiminden kaynağına doğru aşındırmadır. Geriye aşındırma akarsu havzasındaki engebeleri ortadan kaldırarak akarsuyun denge profiline ulaşmasına katkı sağlar.

Denge Profili: Akarsuyun yatağını kaide seviyesine yaklaştırmasıyla ortaya çıkan iç bükey profile denge profili denir. Denge profiline ulaşan akarsularda;

• Yatak eğimi azalmıştır.
• Akış hızı azalmıştır.
• Aşındırma gücü azalmıştır.
• Taşıma gücü azalmıştır.
• Hidroelektrik enerji potansiyeli azalmıştır.
• Ulaşım ve taşımacılıkta kullanılabilir.

Akarsu Aşınım Şekilleri

1) Vadi

Akarsuların yataklarını derine ve yana aşındırmanın etkisiyle oluşmuş yer şekilleridir. Akarsuların oluşturduğu en yaygın ve en temel aşındırma şeklidir. Akarsuların yatakları boyunca çentik, boğaz, kanyon, geniş tabanlı ve asimetrik vadi şekillerine rastlanmaktadır.

a) Çentik Vadi

Akarsuyun eğimin fazla olduğu kaynağa yakın yerlerde derine aşındırmanın etkisiyle oluşan “V” şeklindeki vadilerdir. En genç vadi şeklidir. Tabansız vadiler olarakta bilinir. Ülkemizde Doğu Karadeniz’deki vadiler bu şekilde oluşmuştur.

b)Boğaz (Yarma) Vadi

Akarsuların dağları enine kestiği yerlerde oluşan vadi çeşitleridir. Bu vadiler ulaşım açısından geçit özelliği gösterirler. Toros dağları ve Kuzey Anadolu dağlarını enine keserek denize dökülen akarsular, boğaz vadiler oluşturur.

c) Kanyon Vadi

Özellikle karstik arazilerde akarsuların yataklarını derine aşındırmanın etkisiyle oluşan dik yamaçlı derin vadilerdir. Dünyada ABD’de Colarado kanyonu, Türkiye’de Akdeniz Bölgesindeki Göksu, Kelebekler Vadisi, Köprüçay Kanyonu ve Uşak’ta Ulubey Kanyon vadileri sayılabilir.

d) Geniş Tabanlı Vadi

Akarsuyun yatak eğimini azalttığı yerde yana aşındırmanın etkisiyle oluşan, alüvyal tabanlı vadilerdir. Bu vadiler içerisinde akarsular menderes (büklüm) çizerek akarlar. Ülkemizde Ege Bölgesi’ndeki akarsular bu tür vadiler oluşturur.

e) Asimetrik Vadi

Akarsuyun iki yamacında farklı dirence sahip tabakaları farklı şekilde aşındırmasıyla oluşmuş vadilerdir. Yatık yamaçlı vadiler de denir.

2) Kırgıbayır (Badlans)

Bitki örtüsünden yoksun kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde şiddetli yağmurlar ve sel suları eğimli yamaçları aşındırması sonucu oluşan parçalı ve yarıntılı arazilere kırgıbayır denir. Tarıma elverişsiz olduğu için ingilizce kötü arazi anlamında badlans ismi verilmiştir. Yurdumuzda İç Anadolu Bölgesinde yaygındır.

3) Peribacası

Volkanik arazilerde eğimli yamaçlarda görülen tüf tabakalarının yağmur ve sel suları tarafından kolayca aşındırılmaktadır. Ancak yüzey katılaşım kayacı olan bazalt sert olduğu için aşınmayarak altındaki tüfü korurlar. bu şekilde oluşan şapkalı sütunlara peribacası denir.

Peribacalarının oluşumunda sel suları doğrudan, rüzgarlar ise dolaylı etkiye sahiptir. Ülkemizde Nevşehir, Ürgüp, Göreme ve Avanos (Kapadokya) çevresinde yaygındır. Bu bölgedeki peribacaları turizm açısından değer taşıyan yer şekilleridir.

4) Dev Kazanı (Çavlan)

Akarsularının şelaleler (çağlayanlar) yaparak aktığı yerlerde, suyun düştüğü alanda oluşan geniş çukurlara dev kazanı denir. Ak deniz bölgesinde Manavgat ve Düden şelalelerinde, Doğu Anadolu Bölgesinde tortum ve Muradiye şelalelerinde dev kazanı görülmektedir.

5) Plato

Akarsular tarafından derince yarılmış, çevresine göre yüksekte kalmış geniş düzlüklere plato denir. Anadolu yarım adası Kuaterner döneminde toptan yükselmesi nedeniyle platolar ülkemizde geniş yer kaplamaktadır.

6) Peneplen (Yontukdüz)

Akarsu aşındırmanın son safhasında görülen, deniz seviyesine kadar aşındırılmış hafif dalgalı düzlüklere peneplen denir. Engebeli bir arazinin peneplen haline gelebilmesi için milyarlarca yıl geçmesi gerekir.

Akarsularda Biriktirme

Akarsular biriktirme yapabilmesi için;

• Yatak eğimi ve akış hızının azalması
• Taşıdığı yük miktarının artması gerekir.

Akarsuyun yatak eğiminin azaldığı yerde biriktirme başlar. Akarsuyun akımı yüksek iken çakıl gibi
iri maddeler birikir. Akarsuyun akımı düştüğü zaman ise kum-mil birikmesi olur.

Akarsu Birikim Şekilleri

1)Birikinti Konisi (Birikinti Yelpazesi)

Dağlardan inen akarsuların eğimin azaldığı yerlerde, getirdiği malzemeleri koni şeklinde biriktirmesiyle oluşur.

2)Dağ Eteği Ovası

Birikinti konilerinin dağların eteklerinde yana doğru genişlemesiyle oluşan hafif dalgalı düzlüklerdir. Hayat Dörtyol Ovası gibi.

3)Dağ İçi Ovası

Dağların iç kısımlarında eğimin azaldığı yerde akarsuyun taşıdığı malzemelerle birikmesi sonucu oluşan düzlüklerdir. Muş, Malatya, Elazığ Ovaları gibi.

4)Taban Seviyesi Ovası

Akarsuyun taşıdığı malzemeleri, deniz seviyesine yaklaştığı yerlerde, kıyı çizgisi gerisinde karaların iç kısımlarında biriktirmesiyle oluşan ovalardır. Sakarya ovası buna örnektir.

5)Delta Ova (Kıyı Ovası)

Akarsuların taşıdığı malzemeleri denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle oluşan ovalardır.

Delta ovalarının oluşabilmesi için;

• Kıta sahanlığının geniş olması
• Kıyı derinliğinin az olması
• Akarsuyun bol miktarda alüvyon taşıması
• Kıyıda güçlü dalga ve akıntılarının olmaması (Gelgit olayı olmaması)

6)Irmak (Kum) Adası

Akarsuyun yatak eğimini azaltıp yatağını genişlettiği yerlerde taşıdığı alüvyonları suyun içinde adacıklar şeklinde biriktirmesiyle oluşan geçici yer şekilleridir.

Akarsu Hem Aşınım ve Hem Birikim Şekilleri

1) Menderes (Büklüm)

Akarsuyun  yatak eğiminin azaldığı yerlerde, geniş alüvyal vadi tabanları içinde büklümler yaparak akmasına denir. Menderesi oluşturan akarsular aşındırma ve biriktirme faaliyetini birlikte yaparlar. Türkiye’de menderes şeklinde akan akarsular daha çok Ege Bölgesinde görülür. Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay gibi. Menderesi oluşturan bir akarsuyun özellikleri;

• Akarsuyun yatak eğimi ve akış hızı azalmıştır.
• Akarsu uzunluğu artmıştır.
• Akarsuyun aşındırma ve taşıma gücü azalmıştır.
• Akarsuyun enerji potansiyeli azalmıştır.
• Biriktirme faaliyetleri daha fazladır.
• Akarsuyun yatak değiştirme olasılığı artmıştır.

2)Taraça (Seki)

Alüvyal tabanlı akarsu yataklarında, çeşitli nedenlere bağlı olarak yeniden yatağını aşındırmasıyla oluşan, yüksekte kalmış basamak şeklindeki eski vadi tabanlarıdır. Akarsuların yatağını tekrardan aşındırmasının genel sebebi taban seviyesinin alçalmasıdır. Taraçaların oluşmasında akarsuların hem aşındırma hem de biriktirme faaliyetleri etkili olmaktadır.

Dış kuvvetler nelerdir? ders notunu görmek için tıklayınız.

derscografya.com/dis-kuvvetler-nelerdir/

Akarsuların oluşturduğu yer şekilleri eba kazanım testi çözmek için tıklayınız.

https://odsgm.meb.gov.tr/kurslar/Default.aspx

Akarsuların oluşturduğu yer şekilleri pdf ders notlarını indirmek için tıklayınız.

derscografya.com/wp-content/uploads/2020/11/akarsularin-olusturdugu-yer-sekilleri-pdf-ders-notlari.pdf