Coğrafi Konum ve Özellikleri

Coğrafi konum coğrafya 9.sınıf coğrafi koordinat sistemi ünite konusu içerisinde işlenmektedir. Coğrafi konum Mutlak (Matematik) Göreceli (Özel) konum olmak üzere ikiye ayrılır. Mutlak konum içerisinde Paralel ve Meridyenlerin özellikleri anlatılmıştır. Paralel yardımıyla uzaklık hesaplama, Meridyen yardımıyla yerel saat hesaplamaları, Enlemin etkileri, Boylamın etkileri, Saat dilimleri, Tarih değiştirme çizgisi, Göreceli konum (Özel konum) gibi konular anlatılmıştır.

Coğrafi Konum Nedir?

Yeryüzünde bir bölgenin veya bir noktanın bulunduğu yere coğrafi konum denilmektedir. Bir noktanın Dünya’daki yerini coğrafi koordinat  sistemi (Paralel, Meridyen, Enlem, Boylam) ve coğrafi oluşumları (Dağ, Ova, Akarsu, Deniz, Kıta vs.) yardımıyla belirlenmesine coğrafi konum denir. Coğrafi konum Mutlak (Matematik) konum ve Göreceli (Özel) konum olmak üzere ikiye ayrılır.

Coğrafi konum; bir yerin veya noktanın dünyanın üstünde kapladığı alana denir. Göreceli konum ve mutlak konum olmak üzere ikiye ayrılır. Ülkelerin coğrafi konumları , o ülkelerin doğal, beşeri ve ekonomik bir çok faktörlerini etkiler.

Mutlak Konum (Matematik Konum)

Yeryüzündeki herhangi bir yerin paraleller ve meridyenlere göre konumuna mutlak konum denir. Mutlak konumu anlamak için paralel ve meridyenlerin özelliklerini bilmek gerekir.

Yeryüzünde bir noktanın paralellere ve meridyenlere göre konumuna matematik konum yani mutlak konum denir.  Bir başka ifade ile Ekvator’a ve Greenwich‘e göre konumudur. Örneğin: Türkiye 36° – 42° kuzey paralelleri ile 26°- 45° doğu meridyenleri arasında yer alır.

Paraleller ve Özellikleri

Ekvatora paralel olarak doğu-batı doğrultusunda birer derece aralıklarla çizildiği varsayılan hayali çemberlerden oluşan çizgilere paralel denir.

Ekvator: Dünyanın yatay olarak kesen, kutuplara eşit uzaklıkta bulunan yerlerin birleştiren ve dünyayı iki  parçaya böldüğü varsayılan hayali çembere ekvator denir. Ekvator çizgisinin kuzeyinde kalan bölümüne Kuzey Yarım Küre, güneyinde kalan bölümüne de Güney Yarım Küre adı verilir.

Paralellerin özellikleri

• Ekvator başlangıç paralelidir. (0°) En büyük paraleldir.
• Kutuplara doğru dereceleri artar. Birer derece aralıkla çizilir.
• Paralellerin boyları ekvatordan kutuplara doğru azalır.
• 90° kuzey paraleline Kuzey Kutup Noktası, 90° güney paraleline Güney Kutup noktası adı verilir.
• Paraleller doğu-batı yönünde uzanır. Meridyenleri dik keserler
• 90 Kuzey Yarım Küre’de 90 Güney Yarım Küre’de olmak üzere toplam 180 paralel dairesi vardır.
• Bir meridyen üzerinde bir birini takip eden (ardışık) iki paralel arasındaki uzaklık 111 km’dir.

Paraleller Yardımıyla Uzaklık Hesaplamaları 

İki merkez arasındaki uzaklık hesaplanırken önce merkezler arası paralel farkı bulunur. İki merkez aynı yarım kürede ise paralel farkını bulmak için çıkarılır, farklı yarım kürede ise toplanır. Bulunan paralel farkı, ardışık iki paralel arası uzaklık olan 111 km ile çarpılır böylece uzaklık bulunmuş olur.  Örnek Soru : 10° Kuzey paraleli ile 30° Güney paraleli arasındaki kuş uçuşu uzaklık kaç km’dir ? Çözüm: 10 + 30 = 40 ( paralel farkı ) 40 X 111 = 4440 km

Enlem Nedir? 

Dünya üzerindeki bir yerin  Ekvatora olan mesafesinin açı cinsinden değerine enlem denir. Bu açı derece (°), dakika (′), saniye (″) olarak ifade edilir. Örneğin; Kahramanmaraş Kalesi 37°35’13” Kuzey enlemindedir.

Ekvator (0°) ile dönenceler (Yengeç dönencesi 23° 27′Kuzey enlemi, Oğlak dönencesi 23° 27′Güney enlemi) arasında kalan enlemlere alçak enlemler, dönenceler ile kutup daireleri (Kuzey Kutup Dairesi 66° 33′ Kuzey enlemi, Güney Kutup Dairesi 66° 33′ Güney enlemi) arasında kalan enlemlere orta enlemler, kutup daireleri kutup noktaları (90°) arasında kalan enlemlere de yüksek enlemler denir.

Enlemin etkileri

• Güneşin ışınlarının düşme açısını
• Sıcaklığın dağılışını
• Denizlerin tuzluluğunu
• Bitki örtüsünün dağılışını
• Kalıcı kar sınırını
• Orman, yerleşme ve tarım üst sınırını
• Gece ile gündüz arasındaki farkı
• Çizgisel hızı gibi özellikleri etkiler.

Meridyenler ve Özellikleri

Kutup noktalarında birleşen paralelleri dik olarak kesen yaylara veya yarım çemberlere meridyen denir. İngiltere’nin Greenwich (Griniç) Gözlemevinden geçen meridyen başlangıç meridyeni (0°) olarak kabul edilmiştir. Başlangıç meridyenin, Dünya’yı Doğu Yarım Küre ve Batı Yarım küre diye iki yarım küreye ayırdığı kabul edilmektedir.

Meridyenlerin özellikleri

• Başlangıç meridyeni Greenwich’ten  geçtiği varsayılan 0° meridyenidir.
• Birer derece açılarla çizilir. Dereceleri doğu ve batıya doğru büyür.
• Bütün meridyenlerin boyları birbirine eşittir. (Kutup noktalarında birleşirler.)
• Başlangıç meridyenin doğusunda 180 batısında 180, toplam 360 merdiyen var.
• Kuzey- güney yönlü uzanırlar, paralelleri dik keserler.
• Aralarında mesafe yalnızca ekvatorda 111 km olup kutuplara doğru mesafe azalır
• Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saatin farkı 4 dakikadır.
• Aynı meridyenlerin üzerindeki bütün noktaların yerel saati aynıdır.

Anti Meridyen Nedir?

Bir meridyen yayının tam karşısında bulunan, birleştiğinde çember oluşturan ve onu 180° ye tamamlayan meridyen yayına anti merdiyen denir. Bir meridyen ile onun antimeridyeni arasında 12 saatlik yerel saat farkı bulunur.Örneğin; 0° başlangıç meridyenin antimeridyeni 180° meridyenidir. 45° Doğu meridyenin  antimeridyeni 135° Batı meridyenidir.

Boylam Nedir?

Dünya üzerindeki bir yerin başlangıç meridyenine (0°) olan uzaklığının derece (°), dakika (′), saniye (″) cinsinden değerine boylam denir. Örneğin; Kahramanmaraş Kalesi 36°55’31” Doğu boylamındadır. Boylam yerel saat ve mutlak (matematik)  konumu etkiler.

Yerel Saat Hesaplamaları ve Coğrafi Konum

Bir yerde güneşin konumuna göre belirlenen saattir. Her meridyenin güneşe göre konumu farklı olduğu için her meridyenin yerel saati farklıdır. Yerel saat, genellikle ibadet vakitlerinin düzenlenmesinde (namaz, iftar, sahur vakitleri vb.) kullanılmaktadır. Ardışık iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır.

Yerel saat hesaplanırken aşağıdaki adımlar uygulanır:

• Verilen iki nokta arasındaki meridyen farkı bulunur.
• Aynı yarım kürede bulunan iki nokta arasındaki boylam farkı hesaplanırken boylam değerleri çıkarılır.
• Farklı yarım kürede bulunan iki nokta arasındaki boylam farkı hesaplanırken boylam değerleri toplanır.
• Bulunan meridyen farkı 4 dakika ile çarpılır.
• Bulunan fark 60 dakikadan büyük ise saate çevrilir, küçük ise fark aynen alınır.
• Dünya batı yönünden doğu yönüne doğru döndüğü için doğuda yerel saat ileride, batıda ise geridedir. Dolayısıyla doğudaki bir yerin yerel saati sorulduğunda bulunan yerel saat farkı toplanır, batıdaki yerde ise yerel saat farkı çıkarılır.

  

Saat Dilimleri

Dünya kendi ekseni etrafında 360 meridyen meridyen geçerek dönüşü 24 saatte tamamlar.  1 saatte ise 15 meridyen Güneş’in karşısından geçer. Bu nedenle dünya 15° aralıklarla 24 saat dilimlerine ayrılır. Ülkeler arası ilişkiler daha sağlıklı ve kolay bir şekilde yürütülmesi için uluslararası saat dilimleri belirlenmiştir.

Başlangıç meridyeninin 7° 30′ batısı ile 7° 30′ doğusu 0. saat dilimi (24. saat dilimi) olarak kabul edilir. 0. saat diliminin doğusunda (Doğu Yarım Küre) yer alan saat dilimleri +1, +11 arasındaki numaralarla, batısında (Batı Yarım Küre) yer alan saat dilimleri ise -1, -11 arasındaki numaralarla ifade edilir.

Tarih Değiştirme Çizgisi

Tarihin değiştiği çizgi olarak 180° meridyeni kabul edilir. Dünyamızın dönüş yönünden dolayı bu meridyenin batısında bir yerde gün ileri iken, doğusunda ise bir yerde gün geridir. Büyük okyanus (Pasifik Okyanusu) üzerinden geçer. Bu çizginin doğusu ile batısı arasındaki zaman farkı 24 saattir. Ancak tarih değiştirme çizgisi 180° meridyeninin tam üzerinden geçmez. Bu çizgi, dünyanın doğusu ve batısı tarafında bulunan bazı ada devletleri dikkate alınarak, zikzaklar şeklinde küçük girinti ve çıkıntılar yaparak çizilmiştir.

Göreceli Konum (Özel Konum)

Bir bölgede görülen özellikler tümüyle mutlak konuma bağlı değildir. bu özelliklerin oluşmasında yerel faktörlerin rolü de vardır. Bir bölgenin boğazlara, kıtalara, dağ sıralarına, denizlere, komşu ülkelere, boğazlara, yer altı ve yer üstü kaynaklarına, ulaşım yollarına vb özel konumdur.

Göreceli konum iklim bitki örtüsü, hayvancılık, tarım, jeopolitik konum, toprak türleri, nüfus yoğunluğu, yerleşme, turizm, ticaret, sanayi, akarsu rejimleri gibi pek çok olayı etkiler. Bir noktayı diğer noktalardan ayıran özellik, kendinde bulunduğu kendine has özelliklerine coğrafi konum denir.