Ekstrem Doğa Olayları ve Özellikleri

Ekstrem Doğa Olayları

Ekstrem doğa olayları nedir? Ekstrem Ne Demek? Doğa olayları bazen normal sürecini izlemez bazen normal sürecin dışına çıkar o zamana kadar görülmeyen doğa olayları olarak gerçekleşir. Bu sıra dışı doğa (uç değer) olaylarına ekstrem doğa olayları denir.

Dünya üzerinde çeşitli doğa olayları yaşanmaktadır. Bu olayların bir çoğu normal sürecinde devam etmektedir. Yağışların oluşması, rüzgarların esmesi, akarsuların akması, bitkilerin yetişmesi, güneşin dünyamızı ısıtması gibi bazen doğa olayları normal sürecini yaşar. Bazen de normal seyrin dışına çıkarak o güne kadar görülmeyen ya da çok ender görülen olaylar şeklinde gerçekleşir. Bu şekilde devam eden doğa olaylarına ekstrem durumlar adı verilir. Ekstrem durumlar doğal süreçler üzerinde çok önemli etkiler meydana getirir.

Ekstrem Doğa Olayları Nelerdir?

 

Astronomi Kökenli Ekstrem Doğa Olayları

Meteor Düşmesi

Uzay boşluğu bazıları toz zerresi, bazıları tonlarca ağırlığında dev kaya parçaları ile doludur. Uzay boşluğundaki bu kaya parçalarına asteroit denir. Dev asteroit dünyaya çarptığında canlı yaşamını yok edecek etkiye sahiptir. Asteroitlerin dünya üzerine çarpmaları normal bir olay değildir. Bilim insanları bu olayın her on milyon yılda bir meydana geldiği tahmin edilmektedir. Atmosferin mezosfer

Günümüzden yaklaşık 65 milyon yıl öncesinde bilim insanlarına göre dünyaya çarpan asteroit, dünyada büyük bir yıkıma ve yok oluşa sebeb olmuştur. Asteroitin düştüğü yerin Meksika Körfezi’ndeki Yucatan (Yukatan) Yarımadası ispatlanmıştır. Bu çarpmanın etkisiyle dünyada mega tsunamiler, şiddetli depremler, çarpmanın etkisiyle atmosfere karışan kül ve toz bulutu güneş ışığını engellediği için iklim değişimleri yaşanmıştır. Dinazorlarla birlikte yaşam formlarının yarısı yok olduğu tahmin edilmektedir.

Asteroitler dünya atmosferine girdiğinde sürtünmenin etkisiyle parçalanmaya başlar. Bu parçalara gök taşı (meteor) denir. 1908 yılında Sibirya’nın Tunguska (Tungaska) bölgesine bir meteor düşmüştür. Nüfusun seyrek olduğu bir yere düştüğü için bilinen bir can kaybı yaşanmamış; ancak 2000 km² ormanlık bölge yok olmuştur.

ABD’de Arizona eyaletine düşen gök taşının düştüğü yerde oluşan krater, Bu krater meteor düşmesinin büyük etki yaptığına örnektir. 2013 yılında gök taşı Rusya Federasyonu’nun Chelyabinsk (Çelyabinks) bölgesinde yeryüzünden 30 km yüksekte parçalanarak 1.400 kişinin yaralanmasına sebep olmuştur. 30 km yükseklikteki patlama, yaklaşık 30 atom bombasına eş değer bir patlamadır. Ancak patlamanın yüksekte olması etkisinin azalmasına sebep olmuştur.

Meteoroloji Kökenli Ekstrem Doğa Olayları

Ekstrem Sıcaklıklar

Herhangi bir yerde o güne kadar görülmeyen veya seyrek görülen sıcaklık ve soğukların belli bir süre yaşanmasıdır. Bir yerde hava sıcaklığının aşırı yüksek ve aşırı düşük değerler göstermesi kuraklığa yol açar.

Dünya Meteoroloji Örgütüne göre sıcaklıkların 3-5°C art artda 5 gün veya daha fazla mevsim normallerinin üzerinde seyretmesine sıcak hava dalgası denir. Sıcak hava dalgaları canlı hayatı, sular, bitkiler ve enerji tüketimine etkileri bulunmaktadır.

Bugüne kadar yapılan ölçümlere göre, yeryüzünde şimdiye kadar en yüksek hava sıcaklığı 57°C ile Afrika Kıtası’nda yer alan Libya’nın El Aziz kentinde 13 Eylül1922 tarihinde ölçülmüştür. Dünyada en düşük sıcaklık Antartika Vostok limanında 89,2°C olarak ölçülmüştür. Avrupa Kıtası’nda ise en yüksek hava sıcaklığı İspanya’nın Sevilla kentinde 4 Ağustos 1981 ‘de 50 °C olarak ölçülmüştür.

Ekstrem Sıcaklıkların Etkileri

Şiddetli Rüzgarlar ve Fırtınalar

Şiddetli rüzgarlar tropikal alçak basınç alanına bağlı oluşurlar. Yılın belli dönemlerinde gerçekleşen tropikal rüzgarlar can ve mal kayıplarına neden olurlar. Tropikal iklim kuşağında oluşur. Ani basınç farklarına bağlı olarak saatteki hızları 300 km’ye kadar çıkabilen şiddetli rüzgarlardır.

Şiddetli rüzgarlar ve fırtınalar genellikle yağmur, sulu kar, dolu olaylarını beraberinde getirir. Tropikal kuşakta okyanusu kıyısı olan karalar üzerinde can ve mal kayıplarına neden olan doğal afete dönüşebilir. Tropikal rüzgarlara Büyük Okyanusta tayfun, Meksika körfezinde Hurricane, Batı Afrika ve Güney Amerika kıyılarında Tornado ABD doğu kıyılarında kasırga adı verilir. Sarmal hava hareketlerine bağlı hortumlar oluşur.

Şiddetli Rüzgarlar Etkileri

Aşırı Yağışlar, Sel ve Taşkın

Bir bölgede meydana gelen yağmur kar dolu şeklindeki yağışların beklenenden fazla olması sonucu ekstrem doğa olayı yağışlar oluşur. Sel ve taşkınlar aşırı yağışların ortaya çıkardığı doğal afetlerdir. Aşırı yağışlar sonucu akarsular yataklarından taşar, seller oluşur, tarım alanları, konutlar, iş yerleri sular altında kalır, can ve mal kayıpları yaşanabilir.

Dünyada en fazla yağışların görüldüğü yerler ekvatoral iklim, muson iklimi ve okyanusal iklim bölgeleridir. Özellikle muson iklim bölgelerinde yağışlar düzensiz olduğu için sel ve taşkınların en çok görüldüğü bölgelerdir.

Aşırı Yağışların Etkileri

Kuraklık

Yağışların mevsim normallerinin altına düşmesi sonucu hidrolojik dengenin bozulması sonucu oluşan ekstrem doğa olayına kuraklık denir. Meteorolojik kökenli ekstrem doğa olayları içinde en kapsamlı etkiye sahip olanıdır.

Kuraklık yavaş gelişen ve uzun süre etsini gösteren ekstrem doğa olayıdır. Yüksek sıcaklık, düşük nem, kurutucu rüzgar kuraklığın oluşmasında etkilidir.

Kuraklığın Etkileri

Jeoloji ve Jeomorfoloji Kökenli Ekstrem Doğa Olayları

Volkanik Patlamalar

Volkanik faaliyetler yer kabuğunun zayıf olduğu levha sınırlarında görülür. Volkanik faaliyetler sonucu bol miktardaki malzemenin yer  yüzüne püskürmesiyle volkanik araziler oluşur. Volkandan çıkan duman ve küller atmosferi kaplayarak güneş ışınlarının yeryüzüne gelmesini engeller. Bunun sonucunda iklim değişiklikleri yaşanır.

1815 yılında Endonezya’da Tambora dağında volkanit patlamalar sonucu 92.000 kişi hayatını kaybetmiş, oluşan toz ve kül bulutları Avrupa ve Kuzey Amrekika’ya kadar uzanmış, 1816 yazının soğuk geçmesine neden olmuştur. 2010 yılında İzlanda’da buzul altındaki Eyjafjallajökull yanar dağının patlaması sonucu atmosfere karışan kül ve toz bulutları 14 – 21 Nisan tarihleri arası Avrupa’da hava yolu ulaşımının durmasına sebep olmuştur.

Volkan Patlamalarının Etkileri

Depremler

Yer kabuğunda oluşan kısa süreli ani sarsıntılara deprem denir. Deprem oluşumunda tektonizma, volkanizma ve yer göçmeleri etkili olmuştur. Dünyada her gün binlerce deprem olur; ancak çoğunun şiddetti az olduğu için insanlar tarafından hissedilmez. Şiddeti fazla olan yıkıcı depremler can ve mal kayıplarına neden olur. Ekstrem doğa olayları içinde erken tahmini en zor olan doğal olaylardandır.

Dünyada önmli deprem bölgeleri; Pasifik çemberi (ateş cemberi), Alp Himalaya, Atlas okyanusu ortası deprem kuşaklarıdır.  1550 yılında Çin’in Shensi kentinde yaşanan deprem 830.000 dolayında insanın yaşamını yitirdiği, can ve mal kaybının en fazla olduğu deprem olarak tarihe geçmiştir.

Depremlerin Etkileri

Tsunami

Çok şiddetli depremler ya da volkanizma sebebiyle okyanus tabanında kınlan levhalar okyanusta bü-
yük dalgalara sebep olur. Kıyıya ulaştıklarında derinlik azaldığı için hızları azalır; ancak dalga boyu artar. Kıyıya ulaştığında doğal bir afete dönüşen bu dev dalgalara tsunami adı verilir.neden olur. Tsunamilerin saatteki hızları
B00 km’ye yakın ulaşabilmektedir.

26 Aralık 2OO4 tarihinde Endonezya Sumatra adası açıklarında  meydana gelen deprem sonucunda dev dalgalardan oluşan tsunamiler oluşmuştur. Güneydoğu Asyada  ülkede  binden fazla kişi hayatını kaybetmiştir.

Tsunamilerin Etkileri

Kütle Hareketleri

Dünya üzerinde yaygın olarak görülen ekstrem doğa olaylarındandır. Toprak ve kayalardan oluşan kütlelerin yer çekiminin etkisiyle yerinden koparak eğime yönünde yer değiştirmesine heyelan denir. Kütle hareketleri; heyelan, kaya düşmesi, toprak kayması, vb eğime bağlı taşınan malzemelerden oluşur.

Bitki örtüsünün tahrip edilip erozyonla yamaç dengesinin bozulması, depremler volkanik olaylar, yamaçlarda yol, köprü, kanal ve yerleşim birimlerinin kurulması şeklinde olabilir.

Brezilya’da 1996 tarihinde meydana gelen heyelanda 4 milyon insan etkilenmiştir. 1949 yılında Rusya’da meydana gelen heyelanda 12.000 kişi hayatını kaybetmiştir. Hindistan’da 1986 yılında meydana gelen heyelanda 2,5 milyon 1995 yılında meydana gelen heyelanda 1,1 milyon kişi etkilenmiştir.

Kütle Hareketlerinin Etkileri

Türkiye’de Ekstrem Doğa Olayları

Türkiye’de Meteor Düşmesi

Türkiye’de farklı dönemlerde gök taşları düşmüştür. Türkiye’ye düşen gök taşları listesi için Wikipedia’ya tıklayınız.

Türkiye’de Ekstrem Sıcaklıklar

Ülkemiz coğrafi konum nedeniyle ekstrem sıcaklıklara sıkça maruz kalan bir ülkedir. Türkiye’de aşırı sıcakların yaşandığı dönemlerde akarsu göl ve barajlardaki su seviyeleri düşmekte, içme ve kullanma suyu sıkıntısı çekilmektedir.

Türkiye’de en yüksek sıcaklık 14 Ağustos 1993 yılında Mardin Kocatepe’de 48,8°C olarak ölçülmüştür. En düşük sıcaklık ise 9 Ocak 1990’da Van Çaldıran’da -46,4°C ölçülmüştür.

Türkiye’de Şiddetli Rüzgarlar ve Fırtınalar

Şiddetli rüzgar ve fırtınaların etkisi Türkiye’de fazla görülmez. Bu durumun nedeni ise Türkiye’de tropikal alçak basınç alanının fazla etkili olmamasıdır. Ülkemiz üç tarafı denizlerle çevrili bir yarım ada ülkesi olduğu için sıcaklık ve nem ile beslenen şiddetli rüzgarlar ve fırtınalar oluşabilmektedir.

Türkiye’de Aşırı Yağışlar, Sel ve Taşkın

Türkiye’de en çok görülen ekstrem doğa olayların başında sel ve taşkınlar gelmektedir. Ülkemizin toplam alanının %9’u sel ve taşkınlardan etkilenmektedir. Ülkemizde depremlerden sonra en fazla can ve mal kaybına sebep olan doğal afetler içerisinde yer almaktadır. En fazla Karadeniz bölgesinde görülmektedir.

Türkiye’de Kuraklık

Türkiye’de kurak ve yarı kurak iklim koşulları iç bölgelerimizde geniş alanlar oluşturduğu için kuraklığın şiddeti bu bölgelerde fazladır. Kuraklık şiddetinin fazla olduğu yerlerde çölümsü araziler yer almaktadır. Ülkemizin iç kısımları deniz etkilerine kapalı olduğu için kuraklık riskinin en çok hissedildiği yerler arasında yer almaktadır.

Türkiye’de Volkanik Patlamalar

Ülkemizde aktif volkanik araziler bulunmamaktadır. Ülkemizde bulunan volkanik dağlar (Ağrı, Tendürek, Süphan, Nemrut, Erciyes, Hasan dağı, Melendiz dağı, Kardağ, Karacadağ) sönmüş volkanik dağlardır.

Türkiye’de Depremler

Ülkemiz dünyanın büyük deprem kuşaklarından olan Alp Himalaya deprem kuşağı üzerinde yer alır. Ülkemiz topraklarının %96’sı Nüfusumuzun da %98’i deprem tehlikesiyle karşı karşıyadır. Türkiye’de 17 Ağustos 1999 Marmara depreminde 18000 kişi hayatını kaybetmiştir.

1939 yılında Erzincan’da 8 şiddetindeki deprem yaklaşık 330000 kişinin hayatına mal olmuştur. Bu deprem Türkiye’de görülen en fazla can kaybına neden olan depremdir. Ekstrem doğa olayları içinde ülkemizde can ve mal kaybının en çok yaşandığı doğal afetlerdir.

Türkiye’de Tsunami

Türkiye okyanuslara kıyısı olmadığı için tsunamilerin etkisi azdır. Farklı dönemlerde çevre denizlerimizde oluşan depremler sonucu deniz kabararak 3 – 4 metreyi geçen dalgalar oluşmuştur.

Türkiye’de Kütle Hareketleri

Türkiye arazisinin yaklaşık %80’i dağlık sarp arazilerden oluşur. Ülkemizin büyük bölümünde görülen kurak ve yarı kurak iklim şartları sağanak yağışlarla birlikte sel felaketlerinin artmasına ve taşkınlara yol açmaktadır. Karadeniz bölgesi eğimli yamaçların ve bol yağış nedeniyle heyelan olaylarının en çok görüldüğü yer olmuştur. Eğimli arazilerde toprak kayması, kaya düşmeleri, heyelan olayları görülmektedir.

derscografya.com/12-sinif-ders-notlari/

Ekstrem doğa olayları Meb Eba arama sonuçları için tıklayınız.