İklimin Elemanı Rüzgarlar

İklimin elemanı rüzgarlar konusu 9.sınıf coğrafya iklim bilgisi ünitesi içerisinde işlenmektedir.

İklimin Elemanı Rüzgarlar ve Çeşitleri

Yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru yatay yönlü hareket eden hava hareketlerine rüzgar denir. Rüzgarların oluşması basınç farklarına bağlıdır. Rüzgarın hızı anemometre adı verilen bir rüzgar ölçer aleti ile ölçülür.

Rüzgarın Hızını Etkileyen Faktörler

Basınç Farkı (Gradyan): Rüzgarın hızı basınç farkıyla doğru orantılıdır. Basınç farkı arttıkça rüzgarın hızı artar.

Basınç Merkezleri Arasındaki Uzaklık: Aynı basınç değerlerine sahip basınç merkezleri arasındaki mesafe az ise rüzgarın hızı artar, mesafe fazla ise hızı azalır.

Dünyanın Günlük Hareketi: Dünya ekseni etrafında dönmesiyle oluşan merkez kaç kuvveti (Coriolis kuvveti) rüzgarlarda sapmaya yol açtığından, rüzgarın hızını da azaltır.

Yer Şekilleri ve Bitki Örtüsü: Yer şekillerinin engebeli olması ve ormanların varlığı sürtünmenin etkisini artırdığından rüzgarın hızını azaltır.

Rüzgarın Yönünü Etkileyen Faktörler

Basınç Merkezlerinin Konumu: Rüzgarlar, yüksek basınçtan alçak basınca doğru hareket ettiklerinden, basınç merkezleri yer değiştiğinde rüzgarların esiş yönü de değişir.

Dünyanın Günlük Hareketi: Dünya kendi ekseni etrafında dönmesiyle oluşan merkez kaç kuvveti (Coriolis kuvveti) rüzgarların esme yönünde sapmalara yol açar.  Bu sapmalar Kuzey Yarım Küre’de esme yönünün sağına, Güney Yarım Küre’de ise  esme yönünün soluna doğrudur.

Yer Şekillerinin Uzanışı: Bir yöredeki yer şekilleri hangi yönde uzanıyorsa rüzgarın esiş yönü de o doğrultudadır. Örneğin kuzey doğu – güney batı yönünde uzanan Çanakkale boğazında rüzgar kuzey doğudan güney batıya doğru ya da tersi yönden eser.

Rüzgar Frekans Gülü: Bir yerde rüzgarın esme sıklığını gösteren diyagrama rüzgar frekans gülü denir. Herhangi bir yerde rüzgarın yıl içinde en fazla estiği yöne de hakim rüzgar yönü denir.

Rüzgar Çeşitleri

Sürekli Rüzgarlar

İklimin elemanı rüzgarlar, yeryüzündeki sürekli basınç merkezleri arasında eserler. Yıl içinde düzenli olarak aynı yönde eserler. dünyanın günlük hareketi nedeniyle Kuzey Yarım Küre’de Sağa, Güney Yarım Küre’de sola doğru saparlar. Okyanus akıntıları ve yeryüzündeki iklim tiplerinin oluşmasında önemli rol oynarlar.

Alize Rüzgarları

30° enlemindeki dinamik yüksek basınç alanlarından Ekvator’daki termik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır.

Dünyanın günlük hareketi nedeniyle sapmaya uğrayarak Kuzey Yarım Küre’de kuzey doğudan, Güney Yarım Küre’de ise güney doğudan Ekvator’a doğru eserler.

Başlangıçta sıcak ve kuru iken, okyanuslar üzerinden geçerken aldıkları nemi Ekvator’a ve sıcak kuşak karalarının doğu kıyılarına yağış olarak bırakırlar. Bu nedenle bu rüzgarlara doğu rüzgarları da denmiştir.

Sürekli olmaları ve yönlerinin belli olması nedeniyle, yelkenli gemiler döneminde ticaret yaparken bu rüzgarlardan yararlanılmıştır. Bu nedenle ticaret rüzgarları olarak da adlandırılmışlardır.

Sıcak su akıntılarının oluşumuna neden olurlar. Ekvatoral bölgede karşılaşan alizeler 3-4 km. kadar yükselerek kutuplara doğru hareket ederler. Bu rüzgdrlara ters (üst) alizeler denir.

Batı Rüzgarları

30° enlemindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, 60° enlemindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır.

Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak Kuzey Yarım Küre’de güney batıdan, Güney Yarım Küre’de ise kuzey batıdan eserler.

Başlangıçta sıcak ve kuru iken, okyanuslardan geçerken aldıkları nemi orta kuşak karalarının batı kıyılarına yağış olarak bırakırlar.

60° enlemlerinde kutup rüzgarlarıyla karşılaşarak cephe yağışlarını oluştururlar.

Kutup Rüzgarları

Kutuplardaki termik yüksek basınç alanlarından, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır.

Kuzey Yarım Küre’de kuzey doğudan, Güney Yarım Küre’de ise güney doğudan eserler.

Soğuk ve kuru oldukları için, etkili oldukları alanlarda sıcaklığı 0°C nin altına düşürerek, kar yağışına neden olurlar.

Soğuk su akıntılarının oluşumuna neden olurlar

Mevsimlik Rüzgarlar

İklimin elemanı rüzgarlar, kara ve denizlerin yıl içinde farklı ısınması sonucunda oluşurlar. Yılın bir yarısında belirli bir yönden, diğer yarısında ise tam tersi yönden esen rüzgarlardır. Yıl içinde yaklaşık altı aylık sürelerle yön değiştiren bu rüzgarlara devirli rüzgarlar da denir. Bu tip rüzgarların en tanınmış olanı Muson Rüzgarlarıdır.

Muson Rüzgarları, Güney ve Güney doğu Asya kıyıları, Avustralya kıyıları, Afrika’nın Gine Körfezi kıyıları, Doğu Afrika kıyıları, Meksika Körfezi ve Orta Amerika kıyılarında etkili olurlar. Yaz ve kış musonları olmak üzere ikiye ayrılır,

Yaz Musonları

Yaz mevsiminde ısınan Asya Kıtası üzerinde alçak basınç, güneyindeki Hint Okyanusu üzerinde ise daha serin olduğu için yüksek basınç alanı oluşur. Bu nedenle denizden karaya doğru esen nemli rüzgarlardır.

Kıyılara bol yağış bıraktıkları için, bu bölgeler Dünya’nın en yağışlı yerleridir. Özelikle Hindistan ve Güney Çin tarımının temelini (çeltik tarımı) buradaki yaz musonları oluşturur. Himalayalar’a çarparak yükseldiği için yamaç yağışlarına örnektir.

Kış Musonları

Kış mevsiminde Asya Kıtası, Hint Okyanusu’ndan daha çok ve hızlı soğuduğu için kıta üzerinde termik yüksek basınç alanı, Hint Okyanusu ise kıtaya göre daha ılık olduğundan termik alçak basınç alanıdır. Bu nedenle karadan denize doğru esen rüzgarlara kış musonları denir.

Karadan denize doğru estikleri için soğuk ve kurudur, yağış getirmezler. Kara musonları olarak da bilinir.

Yerel Rüzgarlar

İklimin elemanı rüzgarlar, yerel ısınma ve soğumaya bağlı olarak, yerel basınçların etkisiyle oluşan rüzgarlardır. Yerel rüzgarların başlıca çeşitleri şunlardır:

Meltem Rüzgarları

Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak oluşan rüzgarlardır. Günlük sıcaklık ve basınç farkları sonucunda meydana gelirler. Gün içinde yön değiştirdikleri için, devirli rüzgarlar
olarak da adlandırılırlar. Yağış getirmezler, sadece havayı serinletirler. Etki alanı dar, etki süresi ise kısadır. Meltem rüzgarları ikiye ayrılır.

Deniz ve Kara Meltemi

Gündüz karalar daha sıcak olduğundan alçak basınç alanı, denizler ise daha serin olduğundan yüksek basınç alanıdır. Gündüz denizden karaya doğru esen bu rüzgarlara deniz meltemi denir.

Gece ise karalar daha serin olduğundan yüksek basınç alanı, denizler daha ılık olduğundan alçak basınç alanıdır. Gece vakti karadan denize doğru esen rüzgarlara ise kara meltemi denir.

Dağ ve Vadi Meltemi

Nem bakımından farklı olan dağ ve vadiler, gün içinde farklı derecede ısınırlar. Gündüz, dağların yamaçları nem bakımından daha fakir olduğu için daha fazla ısınır ve alçak basınç alanı oluşur. Vadiler ise nem bakımından daha zengin olduğu için daha serindir ve yüksek basınç oluşur. Bunun sonucunda, vadi tabanından dağ yamacına doğru esen rüzgarlara Vadi Meltemi denir.

Geceleri ise dağlar daha fazla soğuyarak yüksek basınç alanı olurken, vadiler daha nemli olduğu için daha az soğuyarak alçak basınç alanı olurlar. Bunun sonucunda gece vakti dağdan vadi tabanına doğru esen rüzgarlara Dağ Meltemi denir.

Sıcak Yerel Rüzgarlar

Föhn Rüzgarları

Bir dağ yamacı boyunca yükselen nemli hava kütlesi yaklaşık her 100 m’de 0,5°C soğur ve yağış sonucu nemini bırakır. Kuru ve nemsiz olarak diğer yamaçta sürtünmenin etkisiyle alçalırken her 100 m.’de sıcaklık 1°C de artar. Dağın arka yamacında alçalarak sıcak ve kuru esen bu rüzgara föhn rüzgarı denir.

Föhn rüzgarları Avrupa’da İsviçre Alplerinde belirgin bir şekilde görülür. Ülkemizde ise Akdeniz Bölgesi’nde Toroslar’da, Karadeniz Bölgesi’nde ise Kuzey Anadolu Dağları’nda görülür.

Föhn rüzgarlarının etkili olduğu yerlerde;

• Sıcaklık ve buharlaşma daha fazladır.
• Karın yerde kalma süresi daha kısadır.
• Bağıl nem oranı azdır.
• Havanın nem taşıma kapasitesi fazladır.
• Yazın tarım ürünleri daha erken olgunlaşır.

Sirokko

Tunus, Fas ve Cezayir çöllerinden (Büyük Sahra Çölü) Avrupa’nın güneyindeki Akdeniz,kıyılarına (İtalya, İspanya, Fransa) doğru esen sıcak ve kuru rüzgarlardır. Akdeniz’den geçerken nem aldıkları için gittiklere yerlere yağış bırakırlar.

Hamsin

Mısır ve Libya çöllerinden Akdeniz kıyıların esen sıcak ve kuru rüzgarlardır.

Soğuk Yerel Rüzgarlar

Bora

Dalmaçya kıyılarındaki Dinar Dağlarından Adriya Denizine doğru esen soğuk ve kuru rüzgarlardır.

Mistral

Orta Fransa’dan Akdeniz’e doğru esen soğuk ve kuru rüzgarlardır.

Krivetz

Romanya’nın iç kesimlerinden doğru Karadeniz kıyılarına esen soğuk rüzgarlardır.

Tropikal Rüzgarlar

İklimin elemanı rüzgarlar, sıcak kuşakta daha çok okyanuslar üzerinde oluşan rüzgarlardır. Ani basınç farklarından oluşurlar. Hızları oldukça fazladır. Etkili oldukları yerlerde büyük zararlara neden
olurlar. Bu rüzgarların yerel isimleri vardır. Asya’da Tayfun, Kuzey Amerika’da Hurricane (Harikeyn), Afrika’da Tornado, Avustralya’da Vili Vili adı verilir.

Kasırgalar bazen hızlı bir şekilde dönen ve hortum adı verilen hava girdapları oluştururlar. Çapları 100 km’ye kadar çıkan bu hortumlar kıyı bölgelerine yağışla birlikte büyük hasarlar verirler.

EBA İklimin elemanı rüzgarlar konusuna çalışmak için tıklayınız.

İklimin elemanı sıcaklık konusuna çalışmak için tıklayınız.

İklimin elemanı basınç konusuna çalışmak için tıklayınız.

İklimin elemanı nem ve yağış konusuna çalışmak için tıklayınız.